Anna Barcik

Kościół katolicki odgrywał ogromną rolę w dziejach Polski. Problemy wiary zawsze zrastały się z tym, co narodowe. Specjalną rolę odegrał Kościół w życiu narodu po drugiej wojnie światowej, kiedy to Polska katolicka stanęła wobec agresywnego ateizmu, upowszechnianego przez tak zwany naukowy socjalizm. Wobec zagrożeń religijnych i tożsamości narodowej Kościół stawał się instytucją o wymiarze społecznym i podmiotowości publicznej, pełniąc funkcje zastępcze w sferze politycznej i społecznej w warunkach likwidacji lub ograniczenia świeckich instytucji życia narodowego. Pełniąc te funkcje, Kościół w Polsce rozwijał duszpasterstwo we wszelkich formach, adresując je do wszystkich grup społecznych. Podnosił wartości godnościowe człowieka, organizując praktykowanie religijnego rytuału, który utrzymywał społeczeństwo przy religii i patriotyzmie. Integracyjna rola Kościoła usymbolizowana w pojęciu „Polaka-katolika” dowodziła o jego niekwestionowanej sile społeczno-politycznej.

Walka o „rząd dusz” była przykładem dla Kościołów w państwach Europy Środkowo-Wschodniej. Troska o polski naród, odpowiedzialność za jego rozwój moralny stanowiły charakterystyczny rys prymasowskiego nauczania kard. Stefana Wyszyńskiego i skupiania Polaków wokół Królowej Polski – Marii Częstochowskiej poprzez akcje religijne takie jak: Wielka Nowenna Narodowa, Obchody Tysiąclecia Chrztu, Śluby Milenijne, peregrynacje obrazu Matki Bożej, pielgrzymki do Częstochowy, sanktuarium maryjnego, ale także ośrodka polskości.

Ogromne zasługi w kształtowaniu oblicza religijnego położył ówczesny kardynał z Krakowa Karol Wojtyła. Organizował kluby inteligencji katolickiej. Urządzał w krakowskiej siedzibie sympozja naukowe i literackie, obozy letnie dla młodzieży, w których niejednokrotnie sam uczestniczył. Te wszystkie poczynania złożyły się na „fenomen polskiego Kościoła”, który zwracał uwagę nie tylko zapełnionymi przez wierzących świątyniami, ale licznymi powołaniami kapłańskimi i zakonnymi, co było zdumiewające w kraju za „żelazną kurtyną” i budziło zainteresowanie.

Kościół w Polsce, choć przez władze „zamknięty w kruchcie” i odcięty od życia publicznego, przemilczany przez państwowe środki masowego przekazu, stawał się coraz silniejszy i bardziej wpływowy wśród społeczeństwa. Poprzez różne formy nauczania eksponował wartości prawdy w życiu zbiorowym i jednostkowym. Wzywał do solidarnego działania, przeciwstawiał się przemocy, odrzucając marksistowskie hasło walki klas, podkreślał wartość legalnych i jawnych działań. Trwający około 40 lat eksperyment polskiego Kościoła katolickiego przyniósł owoce nie tylko w postaci budzenia świadomości narodowej, obrony tradycji kultury polskiej, wartości moralnych, ale rozwijania dojrzałości działania, przełamywania bierności i apatii społecznej, budząc ducha wolności w narodzie.

Cudem, który stał się przełomem w powstaniu Polski okresu „Solidarności”, był wybór kard. K. Wojtyły na papieża. To wydarzenie bezprecedensowe w dziejach Kościoła katolickiego zintensyfikowało wiarę wśród Polaków, którzy wsłuchiwali się żarliwie w homilie papieskie, zwłaszcza w czasie pierwszej pielgrzymki do kraju. Ojciec Święty, przemawiając do milionów Polaków, przedstawiał wizję Ojczyzny, mówiąc o „owocnej syntezie” między umiłowaniem Chrystusa a umiłowaniem ojczyzny. Podnosił niezbywalne prawa człowieka do godności, ucząc odpowiedzialności ówczesne pokolenie za losy Polski, wskazując, że przyszłość kraju zależy od tego, jak wielu ludzi dojrzało do nonkonforizmu¹. Ukazywał to czym katolicka Polska może zaimponować i czego nauczyć Europę.

Wyraźne nazwanie przez Papieża Polaka wartości, o których dotąd nie mówiono, stało się objawieniem, a doświadczane poczucie solidarności ludzi na miejscach pielgrzymkowych, wspólnota myśli i uczuć, wyrywało z apatii, budziło energię do wspólnego, solidarnego działania. Opuszczając kraj ojczysty, Papież zostawił zupełnie inne społeczeństwo, zaś duchowieństwo przypominając przesłania Ojca Świętego, przeciwstawiało się zakłamaniu, wyrywało z prywatnego zamknięcia, apelowało do umysłów i uczuć ludzi wolnych. Dzięki swej działalności Kościół był siłą społecznotwórczą, doskonalącą i odradzającą².

Etyka „Solidarności” – ruchu społecznego, który powstał w wyniku ogólnospołecznego protestu w sierpniu 1980 roku sięgnęła właśnie po wartości eksponowane w nauczaniu Jana Pawła II. Religijny etos „Solidarności” i aksjologiczny wymiar pełnił rolę swoistego probierza niezależności od władz komunistycznych. Wszystkie wydarzenia tego okresu uwypuklały służebną rolę Kościoła katolickiego, wspierającą naród w dążeniach wolnościowych. Na syndrom Polski Solidarnościowej złożyły się więc dwa wymiary: religijny i patriotyczny. Pełniły one funkcję integrującą i ekspresyjną, były czymś naturalnym i nieodzownym wobec nabrzmiałej konfliktami rzeczywistości polskiej.

Stan wojenny zniszczył instytucjonalne struktury Polski Solidarnościowej. Zahamowane zostały wszystkie transformacje podejmowane w ramach samoograniczającej się rewolucji społecznej. Nie udało się jednak władzom obezwładnić społeczeństwa pod względem solidarnościowych wartości. Przyczyniła się do tego pozycja i aktywność Kościoła, który otwarł swoje podwoje dla działalności patriotyczno-religijnej.

Po roku 1989 Kościół katolicki nie zrezygnował z obrony człowieka przed zniewoleniem materializmu praktycznego. Docierał ze swymi orędziami do wszystkich Polaków, wnosząc w proces odnowy wartości duchowe i dając impuls do przemian demokratycznych. Pełniąc służebną rolę wobec całego społeczeństwa, wpisał się w nową rzeczywistość jako przewodnik duchowy narodu.

Obecne przemiany ustrojowe dokonujące się w polskim społeczeństwie mają nie tylko wydźwięk pozytywny. Niosą one ze sobą wiele zjawisk negatywnych, szczególnie w zakresie postaw moralnych. Te nowe czasy są znów wielkim wyzwaniem dla Kościoła katolickiego w Polsce. Niestety, zabrakło nam gorliwego Pasterza nawołującego do nowej ewangelizacji i przywrócenia wartości chrześcijańskich w życiu codziennym, do tworzenia cywilizacji miłości.
______________________

¹ Por. Jan Paweł II, Homilia wygłoszona w katedrze na Wawelu, 1979.
² Por. Cz. Bartnik, Idea polskości, Lublin 1990, s. 12-13.

Anna Barcik
– prof. dr hab. Akademii Techniczno-Humanistycznej w Bielsku-Białej, wykładowca etyki biznesu i katolickiej nauki społecznej.