Od początku zmian ustrojowych w Polsce w krajobrazie społecznym coraz wyraźniej rysuje się postać przedsiębiorcy. Do nielicznych odważnych, którzy mogli działać w dobie realnego socjalizmu, dołączyli nowi. Bez nich niemożliwy byłby przewrót gospodarczy po 1989 roku. Zaczęły masowo powstawać nowe, najczęściej małe i średnie, przedsiębiorstwa. Dzięki nim w miarę szybko wyszliśmy z gospodarki niedoborów i zaczęły powstawać nowe miejsca pracy.
Jednak odbiór społeczny przedsiębiorców był i jest bardzo negatywny. Czy to tylko sprawa zazdrości i dążeń egalitarnych? A może ciążące na polskiej gospodarce jak grzech pierworodny niesprawiedliwe i nieuczciwe dochodzenie do własności? Świadomość funkcji przedsiębiorców i roli, jaką odegrali i odgrywają, nie powinna pozwolić na wyrażanie aż tak negatywnych opinii. Dlatego warto zastanowić się nad ekonomicznym, społecznym i duchowym wymiarem przedsiębiorczości oraz wskazać pewne cechy i postawy przedsiębiorców, które ilustrują wymienione płaszczyzny.
Trudno jest odpowiedzieć na pytanie, kim jest przedsiębiorca, ten „główny aktor życia gospodarczego”1. Na przestrzeni rozwoju gospodarczego często utożsamiano go z właścicielem. Bezpośrednio po rewolucji przemysłowej było to poniekąd słuszne. Zmieniała się jednak forma własności i nastąpił rozdział funkcji właściciela i zarządzającego przedsiębiorstwem, szczególnie dużym. Ten pierwszy określany jest czasem jako kapitalista i niejednokrotnie nie uczestniczy w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Jedynie w przypadku małych i średnich przedsiębiorstw mamy do czynienia jeszcze ze starym modelem, kiedy właściciel jest jednocześnie menedżerem2. Zjawisko rozdziału tych funkcji znacznie się pogłębia w dobie globalizacji. Niekiedy przedsiębiorcę utożsamia się również z pracodawcą. Nawiązuje się tym samym do roli przedsiębiorcy, która polega na tworzeniu miejsc pracy. To utożsamienie nie jest jednak zbyt precyzyjne, bowiem pracodawcami są także przedstawiciele wolnych zawodów (lekarze, adwokaci), których trudno uznać za przedsiębiorców.
Najbardziej znana definicja przedsiębiorcy podana została przez J. Schumpetera. Podkreśla ona, iż przedsiębiorca to człowiek, który nie tylko organizuje i prowadzi przedsiębiorstwo, ale nade wszystko wprowadza innowacje i z tego powodu podejmuje ryzyko. Owe nowości mogą dotyczyć samego produktu, jego wytwarzania (surowców i produkcji), ale również metod organizacji produkcji i zarządzania czy też sposobów dystrybucji (formy zbytu). Niekiedy innowacje te są bardzo znaczące (np. Ford i jego taśmowa produkcja), najczęściej jednak jest to systematyczne udoskonalanie sposobów produkcji i zbytu3. Innymi słowy możemy ująć to tak: przedsiębiorca wprowadza nowe wyroby na rynek, co więcej, tworzy nowe rynki, odkrywa nowe zasoby lub opracowuje wykorzystanie istniejących już zasobów do nieznanych dotąd celów, tworzy nowe technologie i reorganizuje stare zakłady przez zastosowanie choćby nowego sposobu produkcji. Ta innowacyjna działalność przedsiębiorcy prowadzi do twórczego chaosu na rynku, bowiem niszczy często stan równowagi, przesuwając krzywe podaży. Przedsiębiorcy odgrywają zatem decydującą rolę w określaniu wielkości zatrudnienia i poziomu produkcji. Ich decyzje i gotowość do ryzyka mają wpływ na poziom inwestycji. Nie można również pominąć ich roli we wzroście poziomu gospodarczego, szczególnie krajów mniej rozwiniętych. To lokalni przedsiębiorcy bowiem zwiększają liczbę miejsc pracy i umożliwiają przyjęcie pomocy zagranicznej4.
Przedsiębiorca-innowator nie tylko sam ryzykuje swoją karierą, zarobkami, ale także poprzez swoje decyzje lub ich brak stawia wobec ryzyka inne osoby: właścicieli, robotników, klientów, dostawców i kooperantów. Rodzi się więc pytanie o jego odpowiedzialność wobec tych grup ludzi. Dla jednych ta odpowiedzialność sprowadza się jedynie do wypracowania zysku przez przedsiębiorstwo i przekazywania go właścicielom. Inni zaś podkreślają, że przedsiębiorstwo winno spełniać funkcje społeczne, czyli przynosić korzyści osobom i grupom osób związanym na różne sposoby z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa.
Stanowisko pierwsze najbardziej jasno ujął M. Friedmann: „Istnieje tylko jedna odpowiedzialność społeczna przedsiębiorstwa: wykorzystanie zasobów i podejmowanie działań zmierzających do zwiększania zysków”5. To jest podstawowy i zasadniczy cel istnienia i funkcjonowania przedsiębiorstwa. To również jest główne zadanie przedsiębiorcy. Toteż w myśl tego stanowiska przedsiębiorca jest odpowiedzialny przed właścicielami (jednym, kilkoma czy akcjonariuszami) za pomnażanie ich bogactwa w postaci zysku z przedsiębiorstw, którymi zarządza. Wypełniając dobrze tę funkcję, zdaniem Friedmanna i jego zwolenników, przedsiębiorca jednocześnie spełnia funkcję społeczną.
Niewątpliwie przedsiębiorca winien zabiegać o zysk. To świadczy o jego właściwym działaniu, o słuszności podejmowanych przez niego decyzji. Zysk także stanowi zabezpieczenie istnienia i funkcjonowania przedsiębiorstwa oraz daje podstawę do wprowadzania innowacji. Nie można na zysk patrzeć demonicznie. Wypracowany godziwymi środkami, zawiera w sobie trzy elementy: normalne oprocentowanie zainwestowanego w przedsiębiorstwie kapitału, wynagrodzenie przysługujące przedsiębiorcy za jego pracę i – dopiero na końcu – właściwy zysk (jego wysokość stanowi prawdziwą nagrodę za podejmowane ryzyko)6.
Nie można jednak pominąć faktu, iż ryzyko podejmują nie tylko właściciele czy przedsiębiorcy-menedżerowie. Wiele grup społecznych jest związanych z istnieniem i funkcjonowaniem przedsiębiorstwa i na nich również rozciąga się jego odpowiedzialność.
 
1 A. Dylus, Globalny rynek i jego granice, Warszawa 2001, s. 19.
2 W tym opracowaniu używam zamiennie określenia „przedsiębiorca” i „menedżer”.
3 Por. J. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, Warszawa 1960, s. 124-136.
4 Por. C.A. Kent, Rola przedsiębiorcy w gospodarce, [w:] D.R. Kamerschen, R.B. McKenzie, C. Nardinelli, Ekonomia, Gdańsk 1991, s. 542-543.
5 M. Friedmann, The Social Responsibility of Business Is to Increase Its Profits, „The New York Times Magazine”, 1970, 13 September.
6 Por. P.H. Werhahn, Der Unternehmer. Seine Ökonomische Funktion und gesellschaftspolitische Verantwortung, Trier 1990, s. 35.